Relacyjność i odpowiedzialność: Refleksja nad wzajemnością w ujęciu Bubera, Levinasa i Ubuntu

Kierownik projektu dr Mateusz Kucz

Konkurs: MINATURA

Czas trwania: 2025-2026

Streszczenie:

Celem planowanego przedsięwzięcia jest pogłębienie i rozwinięcie etyki relacyjnej jako paradygmatu normatywnego, który nabiera coraz większego znaczenia zarówno w etyce teoretycznej, jak i w obszarach filozofii stosowanej. Punktem wyjścia koncepcyjnym jest kategoria wzajemności – nie tylko jako moralna zasada postępowania, ale jako obszar napięcia filozoficznego we współczesnych teoriach relacji etycznych. Sercem projektu jest analiza porównawcza sposobu konceptualizacji relacji międzyludzkich w dialogicznej filozofii Martina Bubera („Ja – Ty”), etyce odpowiedzialności Emmanuela Levinas („twarz Innego”) oraz teorii wspólnotowej osobowości opracowanej w ramach afrykańskiej filozofii Ubuntu (zwłaszcza przez Thaddeusa Metza). Każda z tych tradycji oferuje odmienną wizję wzajemności: symetryczną wzajemność u Bubera, asymetryczne wymagania moralne u Levinas oraz partycypacyjne osadzenie we wspólnocie w filozofii Ubuntu.

Projekt ma na celu rekonstrukcję i krytyczne zestawienie tych trzech podejść, aby odpowiedzieć na pytanie: czy możliwe jest sformułowanie modelu etyki relacyjnej, który zachowuje wrażliwość na asymetrię, różnice i wrażliwość, jednocześnie zachowując wzajemność jako podstawową strukturę etyczną? Badanie dotyczy zatem nie tylko treści normatywnych, ale także formalnej i aksjologicznej logiki samej relacji. Ma ono na celu wyjście poza schematyczne porównaniach między Wschodem a Zachodem i potraktować każdą tradycję filozoficzną jako poważny wkład we wspólne słownictwo etyczne i jako partnerów w debacie. Poprzez wyjaśnienie ontologicznego i moralnego statusu wzajemności, projekt ma na celu opracowanie typologii relacyjnych modeli etycznych i ocenę ich znaczenia dla globalnej (nie tylko eurocentrycznej) etyki. Podejście to stanowi również odpowiedź na jedno z głównych wyzwań teoretycznych współczesnej etyki: jak konceptualizować moralną sprawczość i odpowiedzialność w pluralistycznym, połączonym i coraz bardziej sfinalizowanym świecie.

Planowana wizyta badawcza na Uniwersytecie w Pretorii obejmuje ścisłą konsultację z prof. Thaddeusem Metzem, dogłębną lekturę kluczowych tekstów dotyczących Ubuntu, wspólne seminarium oraz dyskusje, które ułatwią porównanie, a ponadto debatę między kontynentalnymi (Buber, Levinas, Tischner), a zwłaszcza afrykańskimi tradycjami myślenia relacyjnego. Wspólnie z prof. Metzem zostanie przygotowany artykuł naukowy, którego celem będzie ustalenie wspólnej taksonomii modeli etyki relacyjnej dla przyszłych badań w zakresie etyki skoncentrowanej na relacjach. Wizyta obejmie również wykład gościnny, aktywny udział w lokalnych działaniach akademickich oraz omówienie projektu manuskryptu badawczego, w tym wstępnych hipotez, tymczasowej struktury i wstępnych wyników. Etap ten będzie miał kluczowe znaczenie dla zawężenia zakresu badań, krytycznej oceny wstępnych założeń i dostosowania podejścia metodologicznego do wymagań międzynarodowych standardów grantowych.

Pod względem metodologicznym projekt łączy filozofię porównawczą, hermeneutykę, argumentację analityczną i analizę pojęciową. Zamiast jedynie przeciwstawiać tradycje etyczne, traktuje je jako wzajemnie się uzupełniające ramy, które mogą się od siebie nawzajem uczyć. Szczególny nacisk zostanie położony na filozoficzne konsekwencje modelowania wzajemności jako warunku relacji etycznej (Buber), jej zakłócenia (Levinas) lub jej wspólnotowego ugruntowania (Ubuntu). Perspektywy te będą badane nie jako abstrakcyjne systemy, ale jako paradygmaty służące zrozumieniu sprawczości społecznej, obowiązków moralnych i ograniczeń indywidualizmu. Badanie stworzy również innowacyjne podstawy teoretyczne dla przyszłego zastosowania etyki relacyjnej w szerszych dziedzinach, takich jak etyka sztucznej inteligencji i technologii, sprawiedliwość globalna oraz odpowiedzialność korporacyjna. Ta transdyscyplinarna orientacja poszerzy potencjalny wpływ projektu i otworzy ścieżki do współpracy ponad granicami akademickimi i kulturowymi.

Wyniki wizyty obejmą: (1) udoskonalenie hipotez badawczych dla przyszłego projektu NCN (np. OPUS), (2) wyjaśnienie zakresu teoretycznego i projektu metodologicznego tej propozycji, (3) opracowanie artykułu, który zostanie wysłany do prestiżowego czasopisma (np. Ethics, Ethical Theory and Moral Practice), oraz (4) zwiększenie szans na udział w międzynarodowych konsorcjach badawczych i konkursach grantowych. Bezpośrednie zaangażowanie w myśl Ubuntu i inne nie-zachodnie etyki – w większości niedostępne w kontekście badań polskich –
będzie miało duże znaczenie dla wzbogacenia intelektualnych ram projektu i zapewni jego nowatorskość oraz międzykulturowe podstawy.

Wreszcie, inicjatywa ta jest dobrze dostosowana do obecnych wysiłków na rzecz pluralizacji dyskursu etycznego i przezwyciężenia ograniczeń eurocentrycznych. Traktuje ona różnorodność głosów filozoficznych nie tylko jako przedmiot badań, ale także jako metodę przewodnią. Włączenie perspektyw nie-zachodnich, takich jak Ubuntu, do głównego nurtu teorii moralności stanowi wyjątkową okazję do odnowienia etyki jako dziedziny myśli o znaczeniu globalnym, dialogicznej i dostosowanej do realiów społecznych . W ten sposób planowane działanie przyczynia się do rozwoju dyscypliny poprzez sformułowanie filozoficznie solidnego i zakorzenionego w kulturze modelu etyki relacyjnej, który może stanowić podstawę zarówno podstawowych badań, jak i praktyki zaangażowanej etycznie w XXI wieku.

Całkowity koszt projektu: 46 543zł